|
БАЛТЫ АБО
СЛАВЯНЕ? Уладзiмер Арлоў (урывак з кнігі “Гісторыя Беларусі ад старажытнасці да пач.XX ст”/2001) Карта А. Андэрсана |
||
|
Увядзенне Славяне вылучыліся
з індаеўрапейскай
этнічнай
групы ў самастойную
прыкладна
да сярэдзіны
I тысячагоддзя
да н.э.
Масавыя міграцыі людзей у эпоху Вялікага
перасялення
народаў ( III-VII ст. н.э.) уплывалі
і на рухомасць
славян. У
V-VI павеках
н.э. яны
з'явіліся
на Балканах,
адкуль пачалі рухацца ў
бок багатых
рымскіх правінцый
і на ўсход.
На тэрыторыю
Беларусі
першыя славяне прыйшлі з
поўдня прыкладна
ў VI-VII ст., калі
ўзрост балцкіх старажытнасцяў
тут дасягаў
ужо двух
тысячагоддзяў.
Храналагічна
гэта супала
з пачаткам
распаду агульнаславянскай
мовы. Рухаючыся па рэках славяне сяліліся побач з балтамі. Яны
пераўзыходзілі
іх па
ўзроўню сацыяльнай
арганізацыі,
мелі больш
развітую
гаспадарку.
Невядома,
наколькі
мірным было
суіснаванне
дзвюх
этнасаў на
тэрыторыі
Беларусі. На некаторых
балцкіх
гарадзішчах
VII-VIII ст.
зафіксаваны
сляды
пажараў, што
можа
сведчыць
пра ваенныя
канфлікты. Пералічваючы
ўсходнеславянскія
плямёны, Географ Бaварскi у IX
і Кастусь
Пaрфiрародны
у X ст., а таксама "Аповесць мінулых гадоў", створаная
спачатку
XII ст., завуць:
вяцічаў, дрыгавічой,
дрэўлян, крывічоў,
палачан, палян, радзімічаў,
паўночнікаў,
славенов,
тиверцаў,
улічаў, бужанов і
дулебаў, якіх яшчэ
клікалі валынянами.
Тэрыторыю
Беларусі
займалі крывічы, дрыгавічы
і радзімічы. Прыкладна
з X стагоддзя
крывічы
і дрыгавічы
пачалі каланізацыю
Панямоння,
заселенай
плямёнамі
яцвягаў па левую
і літвы па правы
бок Нёмана.
Туды ж накіраваліся
валыняне
і дрэўляне.
Аднак асіміляцыя
балтаў тут адбывалася
вельмі павольна,
таму Панемонне
яшчэ стагоддзямі
заставалася
змешанай
балта-славянскай
зонай. Крывічы, дрыгавічы
і радзімічы
былі не
родаплемяннымі,
а тэрытарыяльна-палітычнымі
адукацыямі.
Каланізацыя
земляў, раней абжытых
іншым насельніцтвам,
патрабавала
ад іх
магутнай
ваеннай арганізацыі,
узвядзенні
сваіх апорных пунктаў - гарадоў, якія выконвалі
функцыю
і адміністрацыйных
цэнтраў,
і фарпостаў
засваення
новай тэрыторыі. _______________________________________________________________________________ Iндаеўрапейскі перыяд
этнічнай
гісторыі
Беларусі пачаўся ў
бронзавым
веку з часу рассялення
на яе
тэрыторыі
індаеўрапейскіх
плямён (3-2 тыс. гг.
да н.э.
- да нашага
часу). У рамках
індаеўрапейскага
перыяду вылучаецца
балцкі этап этнічнай гісторыі Беларусі,
які храналагічна
супадае
з эпохай металу (3-2 тыс. гг.
да н.э.
- IV--V стст. н.э.). Балты, якія прыйшлі
на Беларусь
з Сярэдняга
Падняпроўя,
засвойвалі
мясцовы даіндаеўрапейскі
субстрат.
На працягу
II тыся-чагоддзя
да н. э. адбываўся
працэс змешвання
балтаў (індаеўрапейцаў)
з мясцовым
насельніцтвам,
асіміляцыі
апошняга:
"чыстых"
этнасаў не існуе,
усе этнасы
ўтвараюцца
ў выніку змешвання
народаў. Пер-шапачаткова
балты пасяліліся
ў Папрыпяцці
і Падняпроўі,
а на поўначы
Беларусі
яшчэ тысячу
гадоў мела ўплыў
фіна-угорскае
насельніцтва.
3 рассяленнем
індаеўрапейцаў
змяніўся
не толькі
этнічны склад насельніцтва
Беларусі,
але змянілася
і эпоха. Каменны век
уступіў
месца
бронзаваму
веку (3-2 тыс. гг.
да н.э. - 1 тыс. гг.
да н.э.).
Старажытная
эканоміка,
заснаваная
на рыбалоўстве,
паляванні і
збіральніцтве,
паступова
замянялася
земляробствам
і жывёлагадоўляй.
Індаеўрапейцы
займаліся
плужным
земляробствам.
Плуг
вядомай
канструкцыі,
які дайшоў
да нас у
малюнках
таго часу,
быў знойдзены
ў тарфяніку
каля
в.Капланавічы
ў Клецкім
раёне. Індаеўрапейцы
пакланяліся
агню і сонцу.
Агню
надавалася
зна-чэнне
ачышчальнай
сілы, з ім
асацыіраваўся
чырвоны колер.
Праяў-леннем
культу агню
быў звычай пасыпаць
цела
нябожчыка
мінеральнай
чырвонай
охрай, якая
потым
пераходзіла
на косці, і
пры
раскопках
робіцца
ўражанне,
быццам косці
спецыяльна
малявалі. 3
дзейнасцю
індаеўрапейцаў
звязваюць
арнамент,
якім
упрыгожвалі
посуд, -
адбіткі
шнура,
накручанага
на палачку.
Такі
арнамент
на-зываўся
шнуравым, а
археалагічная
культура —
культурай
шнуравой
керамікі. Яе
арэалы
распаўсюджання
ахоплівалі
вялікія
тэрыторыі
Еўропы, у тым ліку
і землі
Беларусі. 3
сярэдзіны
бронзавага
веку
тэрыторыя
Беларусі
ўвайшла ў
арэал культур
сярэднедняпроўскай,
вісла-нёманскай,
шнуравой
керамікі
Палесся, а
таксама паўночна-беларускай. Выкарыстанне
больш
эфектыўных
бронзавых
прылад
працы,
поспехі ў
зямляробстве
і жывёлагадоўлі
стварылі
ўмовы для
накап-лення
багацця
асобнымі
сем'ямі, што было
прывабай
для іншых.
Гра-бяжы і
разбоі сталі
адной з форм
узбагачэння.
Таму
асноўным
тыпам
пасяленняў
балтаў былі
ўмацаваныя
гарадзішчы,
якіх на
тэрыторыі
Беларусі налічвалася
каля 1 тыс. Па
даных
археолагаў,.на
адным
гарадзішчы
жыло ў
сярэднім ад 50
да 75 чалавек.
Агульная
коль-касць
насельніцтва
ў бронзавым
веку магла
быць у
памерах ад 50 да
75 тыс. чалавек.
3 развіццём
земляробства
гарадзішчы
змяніліся
адкрытымі
селішчамі-вёскамі,
дзе жылі
некалькі
вялікіх, а
потым і
малых сем'яў. Трэба
адзначыць,
што
неалітычнае
насельніцтва
Беларусі не
было
поўнасцю
асімілявана.
Яшчэ
існавалі
ранейшыя
гаспадарчыя
і куль-турныя
традыцыі.
Некаторыя
рэгіёны Беларусі
былі слаба
заселены
балтамі. Але
на болыпай
частцы яе
тэрыторыі
сфарміраваўся
балцкі
этнас. Аб
гэтым сведчыць
той факт, што
пераважная
болыпасць
на-зваў рэк
(Верхіта,
Волча, Гайна,
Грыўда, Друць,
Клёва,
Лучоса,
Мытва, Нача,
Палата, Ула, Усяжа,
Эса і інш.)
захавалі
карані і
характэрныя
канчаткі,
якія ёсць у
літоўскай і
латышскай,
г.зн. балцкіх,
мовах. Можна
прыгадаць і
іншыя назвы,
якія
адносяцца
да балцкай
гідраніміі:
Асвея,
Дрысвяты,
Лосвіда, Муйса,
Нарач,
Усвяча і інш.
Найболып
часта сустракаюцца
гідронімы,
звязаныя з
балтамі, у
басейнах
рэк
Бярэзіны
(Мена, Ольса,
Серуч, Уса) і
Сожа (Рэхта,
Рэста, Сноў,
Туросна). Паходжанне
тэрміна
"балты"
звязваюць з
лацінскай
назвай
вострава на
поўначы
Еўропы (ВаШа,
Ваісіа), які
апісаў
Пліній
Старэйшы (I ст. н.э.). Словы
з коранем
"балты"
сустракаюцца
ў
германскага
храніста
Адама
Брэменскага
(ІІст.), у
прускіх
хроніках,
старажытнарускіх
і
беларуска-літоўскіх
летапісах XIV — XVI стст. У
навуковы
ўжытак
тэрмін
"балты" ўведзены
нямецкім
лінгвістам
Г.Несельманам
у 1845 г. • На
тэрыторыі
Беларусі ў жалезным
веку (1 тыс. гг.
да н.э. — IV— V стст. н.э.)
сфарміравалася
некалькі
археалагічных
культур:
днепра-дзвінская
(на поўначы),
культура
штрыхаванай
керамікі
(сярэдняя і
паўночна-заходняя
часткі
Беларусі),
мілаградская
і
зарубінецкая
(на поўдні
Беларусі).
Культуры
жалезнага
веку былі
дастаткова
развітымі.
Мясцовыя
плямёны
асвоілі жалезаапрацоўку,
вырабы з
жалеза былі
дастаткова
разнастайнымі:
сякеры, нажы,
сярпы, зброя,
упрыгажэнні
і г.д. Такім
чынам,
балцкі этап
этнічнай
гісторыі
Беларусі -
гэта час распаўсюджання
на
беларускіх
землях індаеўрапейцаў
з іх
асноўнымі
заняткамі —
земляробствам
і
жывёлагадоўляй,
час
інтэнсіўнай
асіміляцыі
мясцовага
неалітычнага
насельніцтва,
у тым ліку і
фіна-угорскага
на поўначы
Беларусі.
Мясцовае
неалітычнае
насельніцтва
паступова
трансфармавалася
ў індаеўрапейцаў-балтаў,
адначасова
аказваючы
пэўны ўплыў
на іх мову і
культуру. Новы,
славянскі
этап
этнічнай
гісторыі Беларусі пачаўся ў
раннім
сярэднявеччы.
Яго храналагічныя
рамкі: IV-V стст. н.э. - да
нашага часу. Хто такія
славяне?
Адкуль яны
з'явіліся?
Дзе іх прарадзіма?
Гэта вельмі
складаныя
пытанні, і на іх
цяжка
адказваць,
бо адзінага
пун-кту гледжання
на час
узнікнення
славян,
пачатковыя
этапы іх
гісторыі
няма.
Мноства
канцэпцый
звязана з
недастатковасцю
ці поўнай адсут-насцю
першакрыніц,
недаследаванасцю
археалагічных
пластоў
больш
старажытных,
чым пласты Х
ст. у
Ноўгарадзе,
Разані і
іншых
месцах,
цяжарам
старых
канцэпцый,
іх жывучасцю
і г.д. Розныя
пункты
гледжання
на паходжанне
славян і ў
прадстаўнікоў
сумежных з
гісторыяй
навук -
археолагаў,
лінгвістаў,
этнографаў
і інш. Пра
паходжанне
славян
вучоныя
выказалі мноства
супярэчлівых
гіпотэз,
асабліва пра
месцазнаходжанне
іх
прарадзімы.
Адны даследчыкі
сцвярджалі
аб
лакалізацыі
славян у
Прыпяцка-Сярэднедняпроўскім
рэгіёне
(Ю.Растафінскі,
К.Машынскі,
Ф.Філін і інш.), другія
вучоныя
змяшчалі іх
прарадзіму
ў Вісла-Одэрскім
міжрэччы
(Т.Лер-Сплавінскі,
Ю.Кастшэўскі,
Я.Чаканоўскі
і інш.), трэція —
на шырокіх
прасторах
ад Одэра да
Дняпра
(Л.Нідэрле,
П.Траццякоў,
В.Генсель, Б.Рыбакоў
і інш.). Bучоныя
пангерманскага
накірунку
сцвярджаюць,
што славяне
прыйшлі на
нашу
тэрыторыю з
Азіі і
паўднёвых
стэпаў
Усходняй
Еў-ропы. Гэта
т.зв.
канцэпцыя
"ўсходняй
лакалізацыі
славян",
якая цалкам
пабудавана
на здагадках,
быццам
славяне -
азіяты, а
немцы
заўсёды
жылі ў
Германіі,
дзе расце
бук (т.зв.
"букавы
аргумент"),
быццам
сла-вяне
прыйшлі з
Азіі ў
Еўропу
значна
пазней, калі
германцы
пакінулі
гэту
тэрыторыю
пасля
"вялікага
перасялення
народаў". Некаторыя
вучоныя
размяшчаюць
на тэрыторыі
Беларусі
неўраў
-адзін з
народаў, аб
якім пісаў грэчаскі
гісторык
Герадот. Але
іх лакалізацыя
ў Герадота
зусім
супярэчлівая.
Ён адзначаў,
што за
воб-ласцю,
дзе жылі
неўры, пачыналася
пустыня.
Растлумачыць
гэта не
магчыма.
Іншыя
вучоныя
лічылі
неўраў
славянамі, тлумачачы
па-свойму
герадотаўскі
аповяд аб
здольнасці
неўраў
адзін раз на
год пераўтварацца
ў ваўкоў.
Такой
здольнасці
не мае
ніводны
народ. На падставе
даных
гісторыі,
мовазнаўства,
тапанімікі,
археалогіі,
антралалогіі
і іншых
навук
многія
даследчыкі
сцвярджаюць,
што з
Паўднёва-Усходняй
Еўропы і Паўночнага
Прычарнамор'я
індаеўрапейцы
мігрыравалі
не толькі на
поўнач, у
Сярэднюю і
Паў-ночную
Еўропу, дзе
далі
пачатак
балтам, але і
на захад і
паўночны
захад.
Прыкладна ў III
тысячагоддзі
да н.э. яны
з'явіліся ў
Заходняй
Еўропе,
асімілявалі
мясцовае насельніцтва,
у выніку
чаго
ўтвары-лася
яшчэ адна
галіна
індаеўрапейскай
мазаікі народаў
— славянская.
Да II
тысячагоддзя
да н.э. працэс
фарміравання
славян у
асноўным
закончыўся
(прыкладна 500 гадоў
дастаткова
для ўтварэння
новых
народаў). Прарадзіму
славян
трэба
шукаць
паміж тэрыторыямі,
якія ў III -II
тысячагоддзі
да н.э.
займалі, з
аднаго боку, германцы
(Ютландыя і
Паўднёвая
Скандынавія),
а з другога —
балты
(Беларусь,
Прусія, Літва,
Латвія). У той
час на
поўнач і
ўсход ад
сучаснай
Беларусі
жылі
фіна-угорскія
плямёны, на
поўдзень ад
яе -
іранамоўныя
народы
(скіфы і
сарматы).
Вядома там
славян не
магло быць.
Адзіная
тэрыторыя,
якую можна
лічыць
прарадзімай
славян, — гэта
тэрыторыя
паміж
Эльбай,
Віслай і
Нёманам. У' II
тысячагоддзі
да н.э.
тэрыторыя,
на якой жылі
славяне,
значна
паменшылася
ў сувязі з міграцыяй
германскіх
плямён з
Ютландыі
ўздоўж
узбярэжжа
Балтыйскага
мора.
Германскія
плямёны
злучыліся з
балцкімі і
адрэзалі
славян ад
мора, вось
чаму ў
апошніх
марская
тэрміналогія
неразвітая. Другая
палова 1
тысячагоддзя
н.э. была
адзначана
важнымі
падзеямі ў
гістарычным
лёсе народаў
Еўропы.
Адыходзіла
ў мінулае
рабаўладальніцкая
фармацыя,
пачынаўся
перыяд
феадалізму.
Славя-не
рабілі
першыя
крокі па
перасяленню
са сваёй
прарадзімы.
Пасля
другога
"вялікага перасялення
народаў",
звязанага з
расладам
Рым-скай
імперыі, пад
націскам
плямён готаў
і гунаў у IV - VII стст. н.э.
адбываецца
значнае
пашырэнне
славянскага
арэала, якое
суправа-джалася
моўнай і
этнічнай
дыферэнцыяцыяй
славян.
Вялікія
групы
насельніцтва
прыходзяць
у рух. Якія ж
прычыны
славянскай
міграцыі? 1. Значнае
павелічэнне
колькасці
славянскага
насельніцтва
на
тэрыторыі
паміж Эльбай,
Віслай і
Нёманам.
Узровень
развіцця
гаспадаркі,
перанаселенасць
тэрыторыі
выклікалі
неабходнасць
асва-ення
новых зямель. 2. Славяне
ў сваім
сацыяльна-эканамічным
і палітычным
развіцці
падышлі да
класавага грамадства
— перыяду
ваеннай
дэмакратыі.
Маёмаснае
размежаванне
ў іх
асяроддзі,
грабежніцкія
ваенныя
напады
падводзілі
славян да
захопу
новых
зямель. 3. Скарбы
Рымскай
імперыі, яе
багатыя
абшары
вабілі да
сябе славян.
Акрамя таго,
славяне ў
той час
адчулі на
сабе націск
з боку германцаў,
авараў,
хазараў і
таму
вымушаны
былі шукаць
новыя землі. Са сваёй
прарадзімы
частка
славян пачала
масавы рух
на поўдзень
і ў VII — VIII стст.
засяліла
Балканы,
землі
сучаснай
Югаславіі і
Балгарыі,
часткова
Грэцыі,
некаторыя
іх групы
дайшлі да
Малой Азіі,
Іспаніі, Сіцыліі,
Паўночнай
Афрыкі. У
працэсе
асіміляцыі
смуг-латварага
фракійскага
насельніцтва
ўтварылася
галіна
славян, якіх
называюць
паўднёвымі
славянамі
(сёння гэта -
балгары,
сербы,
харваты,
славенцы,
македонцы і
інш.). Другая
частка
славян са
сваёй
прарадзімы рухалася
на ўсход,
дайшла да
Дняпра, і ў VI — VII стст. на
тэрыторыі
сучаснай украінскай
Валыні
сфарміравалася
новая галіна
славян — усходнія
славяне. На
гэтай
тэрыторыі
ўсходнія
славяне
знаходзіліся
да VIII - IX стст., потым
яны
засялілі
вялікія
абшары Усходняй
Еўропы - да
Дона, Акі,
вярхоўяў
Волгі (сёння
гэта рускія,
беларусы,
украінцы). Як мяркуюць
некаторыя
даследчыкі,
тэрыторыя
Беларусі на
поўдзень ад
Прыпяці
была заселена
славянамі
ўжо ў VII - VI стст. да н.э.
Аб гэтым
сведчаць
старажытныя
славянскія
гідронімы
(назвы рэк):
Стыр, Стубла,
Стубель,
Сваратоўка,
Родча, Рубча
і інш. На
тэрыторыі
на поўнач ад
Прыпяці
яшчэ жылі народы
балцкай
галіны
індаеўрапейцаў,
сведчаннем
чаго
з'яўляюцц'а
балцкія
гідронімы:
Лань, Арэса,
Клева, Брожа,
Ула, Гаўя, Эса
і інш.
Некаторыя
ўральскія,
фіна-угорскія
гідронімы
(Дзвіна, Свір,
Мардва і інш.)
на поўначы
Беларусі
былі
ўспрыняты
балцкай групай
індаеўрапейцаў.
Утварыліся
таксама
гібрыдныя
балта-фінскія
гідронімы,
напрыклад
Лынтупка,
Дрыса. Што
датычыць заходніх
славян
(сёння гэта -
палякі, чэхі,
славакі і
сербы-лужычане),
то яны
засталіся
на сваёй прарадзіме,
нікуды не
мігрыравалі
і ні з кім не
змешваліся.
Да
фарміравання
беларускага
этнасу
заходнія
славяне
прамога
дачынення
не мелі. Адначасова
з
пашырэннем
славянскага
арэала ішоў
працэс
утва-рэння
ваенна-племянных
саюзаў
антаў і
склавінаў
(славян). Звесткі
пра гэтыя
плямёны
ёсць у
аўтараў VI ст. Іардана,
Іаана
Эфескага,
Пракопія
Кесарыйскага
і інш., якія
адзначалі
генетычную
роднасць
славянскай
супольнасці
або лічылі
славян
асобнымі
адгалінаваннямі
венедаў
(упершыню
гэта назва
сустракаецца
ў антычных
аўтараў 1 -II стст. Плінія
Старэйшага,
Тацыта,
Пталамея). У VI — VIII стст.
"склавіны",
"склавены"
паступова
трансфармаваліся
ў агульную
на-зву
"славяне",
якая стала
іх
саманазвай. Паступова
абшчынна-племянная
і ваенна-палітычная
арганізацыя
славян
пачала
замяняцца
дзяржаўна-класавай,
што садзейнічала
складванню
раннефеадальных
славянскіх
дзяржаў.
Такімі
дзяржавамі
ў Цэнтральнай
і Паўднёвай
Еўропе былі
княствы Само
ў Чэхіі,
Пер-шае
Балгарскае
царства, Велікамараўская,
Польская і
Сербская
дзяржавы і
інш. У межах
гэтых
дзяржаў
пачалі
фарміравацца
славянскія
народнасці:
палякаў - з
плямён і племянных
саюзаў
па-лян,
віслян,
мазаўшан, памаран;
чэхаў - з
чэхаў,
дулебаў,
лучан, дзячан.
Утварыліся
таксама са
славянскіх
плямён
сербская,
чарна-горская,
баснійская,
македонская,
харвацкая,
балгарская
і іншыя славянскія
народнасці. Аднак
такія
працэсы
адбываліся
не ва ўсіх еўрапейскіх
рэгіёнах.
Там, дзе
славяне складалі
меншасць
насельніцтва,
яны самі паступова
асіміляваліся.
У Заходняй і
Паўднёвай
Еўропе
славяне
былі асіміляваны
грэкамі,
італьянцамі,
венграмі,
румынамі,
немцамі.
Акрамя таго,
не ўсе славянскія
плямёны
змаглі
захавацца і
сфарміравацца
ў
народнасці.
Напрыклад,
палабскія і
паморскія
славянскія
плямёны -
люцічы,
вялеты,
абадрыты і
інш. - у выніку
нямецкай агрэсіі
былі
часткова
знішчаны, а
часткова анямечаны.
Выключэнне
складаюць
лужыцкія
сербы (сорбы),
якія на
тэрыторыі
сучаснай Германіі
захавалі
сваю
славянскую
культуру,
мову і
самасвядомасць. Гістарычны
шлях славян
Цэнтральнай
і Паўднёвай
Еўропы быў
вельмі
складаны. У Х
ст. пад
уладай
венгерскіх
феадалаў
апынуліся
землі
славакаў. У
другой палове
XIV— XVI стст. сербы,
балгары,
ма-кедонцы,
чарнагорцы
былі
заняволены
туркамі.
Харваты,
чэхі і сла-венцы
былі
ўключаны ў
імперыю
Габсбургаў.
Спатрэбілася
шмат часу,
каб
вызваліцца
гэтым
славянскім
народам і
стаць на
шлях
сама-стойнага
развіцця. Ва
Усходняй
Еўропе, г.зн.
на
тэрыторыі
сучаснай
Беларусі,
Расіі і
Украіны,
славяне
асімілявалі
мясцовае,
адпаведна
балцкае,
фіна-угор-скае
і цюркскае,
насельніцтва.
Рассяліўшыся,
усходнія
славяне
ўяўлялі
сабой адзіны
народ, мелі
агульную
культуру,
мову, а сваю
назву
атрымалі па
месцы
пражывання.
У летапісах
называюцца
каля 15
усходнеславянскіх
супольнасцей
- дрыгавічы,
радзімічы,
крывічы,
вяцічы,
бужане, паляне,
драўляне,
валыняне і
інш. Пазней
яны ўвайшлі
ва ўсходнеславянскае
дзяржаўнае
аб'яднанне —
Кіеўскую
Русь. Калі
адбылося
засяленне
славянамі
беларускіх
зямель? Раней
адзначалася,
што да VI — VII стст. на
болыпай
частцы
тэрыторыі
Беларусі
пераважала
балцкае
насельніцтва.
Славяне ў
гэты час
жылі
кампактна,
суцэльным
масівам
толькі ў
басейне
Прыпяці,
галоўным
чынам на
поўдзень ад
яе. Асноўным
тыпам славянскіх
па-сяленняў
былі
селішчы
(неўмацаваныя
населеныя
пункты), а
тыпам жылля — паўзямлянка. У VI — VII стст.
пачалося пранікненне
славян у
балцкі
арэал. У
балтаў з'яўляюцца
паўзямлянкі
з
пячамі-каменкамі,
каменныя
жорны,
жалезныя
нажы і іншыя
славянскія
рэчы,
прылады
працы. У VIII — IX стст.
адбываецца
масавае
рассяленне
славян у
балцкім
арэале на
тэрыторыі
Беларусі -
спачатку ў
верхнім
цячэнні рэк
Случ і Арэса,
на правым
беразе
Дняпра,
потым на
Бярэзіне. У
курганах
зной-дзены
пахаванні
па славянскаму
абраду
шляхам
трупаспалення,
а так-сама
славянская
кераміка.
Засяленне
ішло з
паўднёвай
часткі
Пры-пяцкага
басейна. Славяне
праніклі ў
Падняпроўе
і Падзвінне
ў IX ст., а да Х ст.
яны
рассяліліся
ў Верхнім
Панямонні.
Большая
частка
балцкага
насельніцтва
была
асімілявана,
другая —
знішчана ці
выціснута
на паў-ночны
захад, у
Прыбалтыку,
дзе прыняла
ўдзел у
фарміраванні
этнічных
літоўцаў і
латышоў.
Трэцяя
частка балцкага
насельніцтва
працягвала
жыць на сваіх
бьілых
месцах.
Асіміляцыя
гэтай часткі
балтаў
славянамі
на
тэрыторыі
Беларусі
працягвалася
да XII — XIII стст. і
нават
пазней. У выніку
славяна-балцкага
сінтэзу ў VIII - Х стст.
узніклі
новыя
этнічныя
славянскія супольнасці,
якія часта
ўпамінаюцца
ў сярэдне-вяковых
пісьмовых
крыніцах.
Гэта - дрыгавічы,
радзімічы,
крывічы. Дрыгавічы займалі
большую
часткў
Паўднёвай і
значную
частку
Сярэдняй
Беларусі. У
"Аповесці мінулых
гадоў"
адзначаецца,
што яны жылі
паміж Прыпяццю
і Заходняй
Дзвіной. У іх
культуры
пераважалі
славянскія
элементы.
Мова была славянскай.
Аднак у іх
тагачаснай
культуры зафіксаваны
і балцкія
элементы —
спіральныя
пярсцёнкі ,
змеегаловыя
бранзалеты ,
падковападобныя
спражкі. Да балцкіх
вытокаў
адносіцца
звычай
пахавання
нябожчыкаў
у драўляных
дамавінах-церамах. Змешанае
паходжанне
дрыгавічоў
у выніку славяна-балцкага
сінтэзу
зафіксавана
і ў назве
гэтай
супольнасці.
Корань яе,
відаць, балцкі.
У літоўскай
мове ёсць
шмат слоў з
гэтым
коранем
(сігё^пав — сыры,
вільготны),
якія
адлюстроўваюць
адну з асаблівасцей мясцовасці,
дзе аселі
дрыгавічы, а
менавіта
вільготнасць,
забалоча-насць
зямлі ў парэччы
Прыпяці. Пазней да
былой
асновы было
дададзона
славянскае
"-ічы". Такім
чынам,
тэрмін
"дрыгавічы"
ўяўляе сабой
славянізаваную
назву былой,
даславянскай
формы, якая
азначала
групу
балцкага насельніцтва
ў
адпаведнасці
з
асаблівасцю
тэрыторыі
пражывання. 3
геаграфічнай
асаблівасцю
тэрыторыі
дрыгавічоў
звязана і паходжанне
слова
"дрыгва" ў
беларускай
мове, што ў
перакладзе
на рускую
азначае
"тряснна". Радзімічы, паводле
звестак з
"Аповесці
мінулых
гадоў",
зайіуіалі
землі паміж
Дняпром і
Дзясной.
Асноўны
арэал іх
рассялення -
басейн р. Сож.
Як і
дрыгавічы,
радзімічы
сфарміраваліся
ў выніку
змяшэння
славянскага
і балцкага
насельніцтва^
асіміляцыі
апошняга. У
куль-туры
пераважалі
славянскія
элементы.
Мова была
славянская.
Разам з тым ў
археалагічных
помніках
адзначаны і
балцкія элементы: шыйныя
грыўны,
бранзалеты
са
стылізаванымі
змяінымі
галовамі,
прамянёвыя
спражкі. Летапісная
легенда аб
паходжанні
радзімічаў
ад міфічнай
асобы
Радзіма
адлюстроўвае,
на наш
погляд,
хутчэй за
ўсё
біблейскі света-погляд
аўтара
гэтай
легенды, чым
існаванне
сапраўднага
чалавека.
Тут мы сустракаемся
з прыкладам
міфатворчасці.
На думку
шэрага
аўтараў
(М.Піліпенка,
Г.Хабургаеў),
тэрмін "радзімічы"
выяўляе
блізкасць з
балцкім тэрмінам
"знаходжанне". Крывічы займалі
поўнач
Беларусі і
суседнія
раёны Падзвіння
і
Па-дняпроўя
(Пскоўшчыну
і Смаленшчыну).
Яны жылі ў
вярхоўях
рэк
-Заходняй
Дзвіны,
Дняпра і
Ловаці - і
былі
найбольш
шматлікім
усходнеславянскім
насельніцтвам.
Культура крывічоў
дзялілася
на дзве
вялікія
групы: полацка-смаленскую
і пскоўскую. У
этнічным
абліччы
пераважалі
славянскія
рысы. Мова
была
сла-вянскай.
Да балцкіх
элементаў у
культуры
крывічоў
трэба
аднесці бранзалеты
са змяінымі
галовамі,
спіральныя
пярсцёнкі,
грыўны
балцкага
тыпу і г.д. Што да
назвы
"крывічы",
дык існуе
некалькі гіпотэз.
Адны
вучоныя
(гісторык
В.Ластоўскі)
выводзяць
назву
"крывічы" ад
слова "кроў"; тады яе
можна
разумець як
"сваякі па
крыві",
"крэўныя".
Вядомы
гісторык
С.М.Салаўёў
сцвярджаў,
што назва
"крывічы"
звязана з
характарам
мясцовасці,
якую
займала
гэта супольнасць
(узгоркаватая,
няроўная -
крывізна).
Вялікая
група
вучоных
(археолаг
П.М.Траццякоў,
гісторык Б.А.Рыбакоў,
беларускі
філолаг і
гісторык М.І.Ермаловіч)
сцвярджаюць,
што ў назве
"крывічы"
захавалася
імя
язычніцкага
першасвяшчэнніка
Крыва-Крывейты. Такім
чынам,
звесткі
археалогіі,
мовазнаўства,
антрапалогіі
сведчаць
пра тое, што
раннесярэдневяковыя
этнічныя
супольнасці
дрыгавічоў,
радзімічаў,
крывічоў
сфарміраваліся
ў выніку змяшэння,
сінтэзу
славянскіх
і балцкіх
груп
насельніцтва.
У іх
культуры і
мове перапляліся
славянскія
і балцкія
элементы з
перавагай
славянскіх
рыс.
Менавіта
крывічы,
дрыгавічы, радзімічы,
а не
наступныя
этнічныя
супольнасці
ўтрымлівалі
ў сабе
балцкі
субстрат. Для
характарыстыкі
дрыгавічоў,
радзімічаў,
крывічоў
важнае
зна-чэнне
мае
высвятленне
тыпу гэтых
этнічных
супольнасцей.
Неправа-мерна
называць іх
плямёнамі
таму, што ў іх
асяроддзі
ўжо не было
сацыяльнай
роўнасці,
аднолькавага
становішча
ўсіх членаў
этнічнай
супольнасці,
знік
родаплемянны
падзел, з'явілася
палітычнае
кіраванне,
утварыліся
"княжанні",
на чале якіх
стаялі
князі. Звесткі
з
археалогіі,
пісьмовых
крыніц
сведчаць, што
дрыгавічы,
крывічы і
радзімічы
пераступілі
мяжу
абшчынна-радавога
ладу і
ўвайшлі ў
па-чатковы
этап
раннякласавага
грамадства.
Гэта
пацвярджае
і ўзро-вень
развіцця іх
эканомікі,
які
характарызуецца
пачаткам
грамадскага
падзелу
працы. Дрыгавічы,
крывічы,
радзімічы
з'яўляліся тэрытарыяльнымі
куль-турна-этнічнымі
супольнасцямі
і не
сфарміраваліся
ў народнасці.
Яны ўяўлялі
сабой не
плямёны, як у
раннім
жалезным
веку, а
протанароднасці
("народцы") і
адначасова
пачатковыя
дзяржаўныя
ўтварэнні,
ці
протадзяржавы. Дрыгавічы,
крывічы-палачане,
радзімічы
паступова
ўцягваліся
ў працэс
фарміравання
беларускай
народнасці.
Прычым
трэба адзначыць,
што паміж
славянамі і
балтамі
мелі месца і
мірнае
суіснаванне,
і ваенныя
сутыкненні,
і
асіміляцыйныя
працэсы.
Асімілявалі
не толькі
славяне
балтаў, але ў
шэрагу
выпадкаў
славяне
былі
асіміляваныя
балтамі. Мелі
месца
істотныя
адрозненні
гэтых працэсаў
на ўсходзе і
захадзе
Беларусі. На
ўсходзе
былі вельмі
моцныя
сувязі
славянскай,
балцкай і
суседняй
фіна-угорскай
культуры,
якія доўга
ажыццяўляліся
ў межах
шырокай
паласы, і
працягласць
іх была
вельмі
вялікай. У заходніх
рэгіёнах
Беларусі
ўсходнеславянскія
супольнасці
дрыгавічоў,
валынян, крывічоў
суседнічалі
і
суіснавалі
з усходнебалцкімі
(літоўскімі),
заходнеславянскімі
(мазавецкімі),
заходнебалцкімі
(яцвяжскімі)
плямёнамі. У
адрозненне
ад балтаў,
якія жылі на
тэрыторыі
сучаснай
Беларусі і
Смаленшчыны
і былі асіміляваны
славянамі,
балцкія
плямёны Паўднёва-Усходняй
Прыбалтыкі
сталі асновай,
на якой
склаліся
народнасці:
літоўцы,
латышы,
прусы,
яцвягі. Па
мове балты
гэтага рэгіёна
падзяляліся
на заходніх
(прусы,
яцвягі) і
ўсходніх
(літоўцы,
латышы,
куршы і інш.). Тэрыторыю
паміж
Нёманам і
вярхоўямі
р.Нараў
насяляла
група
яцвяжскіх
плямён — судзінаў,
дайновы,
паляксянаў
і ўласна
яцвягаў. Іх
мова была
пераходнай
паміж
балцкімі і
славянскімі
мовамі.
Некаторыя
даследчыкі
лічаць, што
яцвягі
займалі
болып
шырокую
тэрыторыю,
уключаючы
Нёманска-Бугскае
міжрэчча
(У.Сядоў). У
першай
палове XIII ст. зямля
яцвягаў
была
часткова
падпарадкавана
галіцка-валынскімі
і
мазавецкімі
князямі. У
другой
палове XIII ст. пасля
кровапралітнай
барацьбы
яцвягі, як і
суседнія
роднасныя
ім прусы,
былі канчаткова
заваяваны
крыжакамі.
Нейкая іх
колькасць
перасялілася
ў суседнія
землі — Літву,
Полыпчу,
Беларусь.
Менавіта
гэтым
тлумачыцца
тое, што ў
за-ходніх
раёнах
Беларусі
з'явіліся
назвы
населеных
пунктаў
Яцвязь,
Ядзьвінкі,
Прусы,
Прусікі.
Сляды
знаходжання
дайновы
захаваліся
ў тапонімах
Дзейнава,
Дайнова,
Дайноўка,
якія лакалізаваны
ў раёнах
Валожына,
Гродна,
Слоніма,
Івянца.
Такім чынам,
ёсць усе
падставы сцвярджаць,
што яцвягі
былі адным з
кампанентаў
у
фарміраванні
беларускай
народнасці. У
заходнім
рэгіёне
Беларусі
доўга
пражывалі
асобныя
балцкія і
змешаныя
балцка-славянскія
групы
насельніцтва.
У IX — XI стст.
балцка-славянская
мяжа
праходзіла
па лініі
Гродна — Ліда —
Іўе — Вілейка -
Мядзель - Браслаў.
У XII — XIII стст. яна
адсунулася
далей на
захад і
паўночны
захад да
сучаснай
Літвы і
Латвіі.
Важна таксама
адзначыць,
што
змяшэнне
балтаў са
славянамі
адбывалася не
толькі на
тэрыторыі
Беларусі,
але ў нейкай
ступені і на
тэрыторыі
Літвы і
Латвіі. Аб
гэтым
сведчаць
наступныя
прыклады: у XII — ХПІ стст. на
тэрыторыі
Латвіі
існавалі княствы
Кукенойс і
Герцыке,
якія
знаходзіліся
ў
залежнасці
ад Полацка;
старажытная
частка
г.Вільні
была
заснавана
крывічамі ў XI — XII стст.
Невыпадкова
ў складзе
аўкштайтаў
выдзяляецца
лакальная
група
дзукаў, у
якой шмат
агульнага з
беларусамі. У той жа час
сярод
славянскага
насельніцтва
працягвалі
існаваць
групы
балтаў. Аб
існаванні
на заходняй
частцы
ўсходнеславянскай
этнічнай
тэрыторыі
ўсходнебалцкіх
груп
літоўцаў
сведчаць
назвы
на-селеных
пунктаў —
Літва,
Літоўцы,
Літоўка ,
якія і сёння
сустракаюцца
на
Маладзечаншчыне,
Слонімшчыне,
Стаўбцоўшчыне
і ў іншых
мяс-цовасцях.
Набегі
нямецкіх
рыцараў
былі
галоўнай
прычынай
пера-сялення
невялікіх
груп
заходніх
балтаў -
жамойтаў на
ўсход. Гэта
пацвярджаюць
назвы
населеных
пунктаў:
Жамойцішкі
(Воранаўскі
р-н), Жамойдзі
(Лідскі р-н),
Жамойск
(Докшыцкі р-н)
і інш. Пад
ціскам
Лівонскага
ордэна ў
падзвінска-дняпроўскі
рэгіён
перасялілася
і частка
ўсходнебалцкага
насельніцтва
— латыголаў.
На
Віцебшчыне
налічваецца
каля 30 населеных
пунктаў з
назвай
Латыголь,
Латыголічы,
Латыголава
і інш. Наогул
балцкіх назваў
населеных
пунктаў на
тэрыторыі
Беларусі
сёння
налічваецца
болып за 200.
Пераважная іх
колькасць
знаходзіцца
ў заходніх
раёнах. Акрамя
балцкага
насельніцтва
на фарміраванне
беларускага
этна-су
аказалі
пэўны ўплыў
асобныя
групы
цюркскага
насельніцтва
(татары), якія
пасяліліся
на
тэрыторыі
Беларусі ў канцы
XIV — па-чатку XV ст. Аднак гэты ўплыў
быў нязначны. |
|
|