Ruthenicum

starozyd

Старажытны перыяд гісторыі Беларусі

(90 тыс. год да н.э. - VIII ст.)

Раман Майсэй Карта А. Андэрсана

Найдаўжэйшы перыяд ў гісторыі Беларусі і ўсяго чалавецтва, для якога характэрна "біялагічная эвалюцыя чалавека, нізкі ўзровень развіцця вытворчых сіл, цесная ўзаемаабумоўленасць абшчыннных, роднасных і эканамічных сувязей паміж людзмі, калектыўная ўласнасць на сродкі вытворчасці, ураўняльнае размеркаванне сродкаў існавання. Для грамадства былі характэрны бяскласавая структура, нізкае развіццё соцыума, станаўленне і распаўсюджанне родаплемяннога ладу"^3(ст.493).

Пачынаецца ад часу Вялікіх зледзяненняў і першых спробаў засялення чалавекам тэрыторыі Беларусі і ахоплівае этапы ўзнікнення шматлікіх першабытных культур на працягу існавання першабытнага грамадства. Пасля рассялення індаеўрапейцаў у Еўропе, якое паклала пачатак эпохі металаў, у першабытнай гісторыі Беларусі распачынаецца балцкі перыяд, звязаны з рапаўсюджаннем плямён балцкай супольнасці, дамінаванне якіх працягвалася да з'яўлення славянскіх плямёнаў, якое адбылося ў канцы эпохі.

Для жалезнага веку на тэрыторыі Беларусі, якая на працягу эпохі ўваходзіла ў арэал распаўсюджання балцкай супольнасці, было характэрна разнастайнасць і дынамічнасць гістарычных працэсаў на поўдні пры запаволенасці развіцця Паўночнай і Сярэдняй Беларусі, дзе праз усю эпоху не адбывалася асабліва радыкальных этнакультурных змен. Як традыцыя выкарыстання жалеза, так і вызваныя ёй наступныя перамены ў грамадстве там адбываліся праз некалькі сот год, пасля таго як падобныя працэсы адбываліся ў паўднёвай частцы Беларусі.

Ранні перыяд жалезнага веку
Каля IX ст. да н.э. - IV ст. да н.э. - гальштацкі перыяд жалезнага веку ў Заходняй і Цэнтральнай Еўропе
VIII-VII ст. да н.э. - сяр. 1-га тысячагоддзя да н.э. - ранні перыяд жалезнага веку на тэрыторыі Беларусі

Каля рубяжа 2-га і 1-га тысячагоддзяў да н.э. у Еўропе распачалася вытвочасць жалеза. Першым еўрапейскім рэгіёнам, дзе пазнаёміліся з традыцыяй атрымання і апрацоўкі жалеза была Грэцыя і Эгейскія астравы, куды яна трапіла з Пярэдняй Азіі. Дзесці на пачатку VII ст. да н.э. грэкі і этрускі перанеслі гэтую традыцыю ў Паўднёвую і Цэнтральную Італію, адкуль яна праз Альпы пачала распаўсюджвацца па Еўропе.^a Налажванне вытворчасці і апрацоўкі жалеза ў Еўропе часткова супалі з распаўсюджаннем гальштацкай культуры, якая размяшчалася ў Цэнтральнай Еўропе і на Балканах (900 - 400 год да н.э.) і якая дала назву ранняму перыяду жалезнага века ў Цэнтральнай і Заходняй Еўропе, а таксама з пранікненнем праз поўдзень сучаснай тэрыторыі Расіі ў Цэнтральную Еўропу качавых плямён скіфаў.^a

Лічыцца, што асваенне вытворчасці жалеза на тэрыторыі Беларусі распачалося ў VIII-VII ст. да н.э. і было звязана з распаўсюджаннем на поўдні Беларусі і поўначы Украіны мілаградскай культуры, да якой традыцыя жалезавытворчасці магла трапіць ад скіфскіх плямён.^{2 (ст.250)} Праз скіфаў маглі таксама адбывацца кантакты з грэчаскімі гарадамі-полісамі.^{3
(ст.100)} Развіццю мясцовай вытворчасці спрыяла наяўнасць сыравіны, у якасці якой служыла балотная і азёрная руда (буры жалязняк), адклады якой маюцца па ўсёй тэрыторыі Беларусі, а таксама адносна нескладаная тэхналогія варкі жалеза. ^{1 (ст.86)}

Выкарыстанне жалеза карэнным чынам змяніла характар вядзення гаспадаркі і паўплывала на жыццёвы лад тагачаснага грамадства. Зямляробства і жывёлагадоўля канчаткова заняло дамінуючае становішча. Выкарыстанне жалезных прыладаў працы давала магчымасць значна павялічыць плошчы, занятыя пасевамі, палепшыць якасць апрацоўкі глебы, і ў выніку атрымоўваць значна большыя ураджаі, забяспечваць прадуктамі харчавання людзей і грамадскі статак і, акрамя таго, стварыць пэўныя запасы, што пачало ствараць умовы для паступовага разлажэння родавага ладу жыцця,^{1
(ст.87)} першым этапам чаго быў працэс распадзення родаў на вялікія патрыярхальныя сем'і^{1 (ст.115)}. Удасканаленне апрацоўкі дрэва палепшыла якасць домабудаўніцтва і прывяло да вытворчасці сродкаў транспарту, што паўплывала на пашырэнне тавараабмену. З ростам прадукцыйнасці працы ў асобных родаў і плямён назапашвалася маёмасць, што вяло да войнаў з мэтаю грабежніцтва і заняволяння. Для абароны сябе і сваёй маймасці насельніцтва пачало сяліцца ў цяжкаадаступных забалочаных месцах і ў лясах, умацоўваючы свае паселішча рвамі і землянымі валамі. Так узніклі гарадзішчы, якія сталі асноўнымі тыпамі паселішчаў на працягу амаль усёй эпохі жалеза.^{1
(ст.87)}

Але адзачаныя перамены ў ранні перыяд жалезага веку адбываліся толькі на поўдні Беларусі, і былі звязаны з развіццём мілаградскай культуры. На тэрыторыі Сярэдняй і Паўночнай Беларусі, дзе пражывалі плямёны культуры штрыхаванай керамікі і днепра-дзвінскай культуры, яшчэ не валодалі вытворчасцю жалеза і неабходныя ва ўсіх сферах жыццця рэчы выраблялі пераважна з камяню, косці і рога.^{1
(ст.99)} Паселішча не мелі абарончых умацаванняў і уяўлялі сабой адкрытыя селішчы і амаль не адрозніваліся ад эпохі бронзы.^{1 (ст.97)} Паводле этнічнай прынадлежнасці насельніцтва ўсіх трох культур Беларусі лічыцца балцкім, якое узнікла як вынік развіцця культуры насельніцтва бронзавага веку,^{1 (ст.100)} хаця адносна мілаградскай культуры існуе таксама меркаванне лічыць яе насельніцтва славянскім.^{2
(ст.428)} На паўднёвым захадзе Беларусі сустракаюцца сляды насельніцтва лужыцкай культуры, якое магло пранікнуць сюды з няжняга Пабужжа яшчэ ў канцы бронзавага веку.^{3 (ст.101)}

У духоўным жыцці як і ў бронзавую эпоху, у гэты перыяд пераважвалі рэлігійныя вераванні, звязаныя з земляробчымі культамі, з абагаўленнем нябесных свяцілаў і агню, з культам якога быў звязаны звычай крэмацыі.^{3
(ст.97)}

Канец жалезнага веку
IV - VI стст. - эпоха вялікага перасялення народаў у Заходняй і Цэнтральнай Еўропе

У 2-й палове IV ст. цюркскае племя гунаў, якое прыйшло з далёкіх азіяцкіх стэпаў уварвалася ў Прычарнамор'е, што дало пачатак "Вялікаму перасяленню народаў", якое ў V стагоддзі амаль цалкам перайначыла этнічную і палітычную карту Еўропы.^{3 (ст.120)} У склад міграцыі стэпавых качэўнікаў уваходзілі акацыры, альтцыягіры і балгары. Нашэсце гунаў вымусіла везеготаў адысці ў межы Рымскай імперыі, а астраготы і падначаленыя ім народы ўвайшлі ў новую протадзяржаву ўзначаленую гунамі. На поўдні Усходняй Еўропы на месцы зніклай чарняхоўскай супольнасці пачалі утварацца пражская і пьянькоўская культура.^{7
(ст.37)}

На тэрыторыі Беларусі першымі наступствы новага гістарычнага працэсу адчула на сабе насельніцтва культуры штрыхаванай керамікі, на якіх адбіліся тры хвалі міграцыі: з захаду і Паўночна-Заходняй Польшчы. Першая хваля адбылася ў III-IV стст. і прывяла да знікнення ва Усходняй Літве культуры штрыхаванай керамікі і з'яўленні там помнікаў культуры ўсходнелітоўскіх курганаў,^{1 (ст.105)} якая, паводле сучасных уяўленняў, утварылася шляхам асіміляцыі культуры штрыхаванай керамікі прышэльцамі з захаду - носьбітамі культуры шурпатай керамікі.9 (ст.62). На рубяжы IV-V стст. другая хвалі міграцыі прывяла да знікнення культуры штрыхаванай керамікі ў частцы басеіна Віліі і каля возера Свір і з'яўленні там новай культуры. Пад час трэцяй хвалі, якая адбылася ў першай палове V ст. сфарміравалася культура пскоўскіх доўгіх курганаў, якую адныя даследчыкі лічаць славянскай культурай, другія, улічваючы этнічную прынадлежнасць культур, праз якія адбывалася міграцыя, адносяць да балтаў.^{1 (ст.105)}

Ваенныя набегі сталі звыклай з'явай, таму мясцовае насельніцтва, нягледзячы на наяўнасць плямянной арганізацыі і дружыны, было вымушана узводзіць умацаваныя сховішчы ці выкарыстоўваць пакінутыя старыя гарадзішчы,^{1
(ст.117)} пры тым, што асноўным тыпам паселішча ў сярэдзіне 1-га тысячагоддзя становяцца невялікія неўмацаваныя селішчы.^{1 (ст.108)} У большасці выпадкаў на адным гарадзішчы-сховішчы знаходзіла паратунак насельніцтва даволі значнай акругі^{1 (ст.118)}

У астатняй частцы арэала культуры штрыхаванай керамікі, днепра-дзвінскай, кіеўскай і вельбарскай культур жыццё працягвалася да сярэдзіны V ст, калі ў выніку навалы качэўнікаў на поўдні Усходняй Еўропы і вызванай ёй хвалі міграцыі, яны спынілі сваё існаванне.^{1
(ст.105)}

Пачатак рассялення славян
Kан. V - 1-я пал. VI стст. - Пачатак рассялення славян ва Усходняй Еўропе

Лічыцца, што аддзяленне славянскага этнасу ад індаеўрапейскай супольнасці адбылося каля V ст.^a З пашырэннем у 2-й чвэрці V ст. улады гунаў да сярэдняга Падунаўя продкі славян пачалі шырокае рассяленне. Першапачатковае месца лакалізацыі славянскай культуры не высветлена і адной з верагодных версій аб вытоках славян лічыцца іх сувязь з кіеўскай культурай і з венетамі. З перасяленнем астраготаў з Прычарнамор'я на Сярэдні Дунай працэс славянскага перасялення набыў асаблівы размах. У пакінутым абшары чарняхоўскай культуры на мяжы V-VI стст. праз кароткі час пачалі ўтварацца новыя, блізкія між сабой пражская і пьянькоўская культура, насельніцтва якіх з візантыйскіх пісьмовых крыніц было вядома як склавены, якія ўяўлялі сабой заходнюю групу славян, і анты - усходнія славяне.^{4 (ст.37)}Лічыцца, што у гэты час яны займалі тэрыторыю Прыкарпацця, вярхоўяў Днястра і правабярэжжа сярэдняга Падняпроўя.^a

З V ст. большую частку тэрыторыі Цэнтральнай Беларусі паміж Верхнім Панямоннем і Беразіной, а таксама беларускае Падзвінне займалі плямёны банцараўскай культуры. На ўсходзе суседзямі банцараўскіх плямён было насельніцтва тушамлінскай культуры, якое жыло у верхнім цячэнні Дняпра. Тэрыторыі на паўднёвы захад ад тушамлінскай культуры былі занятыя плямёнамі калочынскай культуры.^{3
(ст.35)} Падабенства гэтых трох культур паказвае, што ў гэты перыяд на тэрыторыі Беларусі адбывалася уніфікацыя культур жалезнага веку, межы распаўсюджання якіх былі максімальнна блізкія да пазнейшых этнаграфічных межаў рассялення беларусаў.^{6
(ст.16)} На тэрыторыі ўсходняй і паўднёва-усходняй Літвы і паўночна-заходняй Беларусі (ад сярэдняга цячэння Нёмана на захадзе да воз. Свір на ўсходзе) развівалася балцкая культура ўсходнелітоўскіх курганаў^{2
(ст.627)}, якая, паводле сучасных уяўленняў, утварылася ў IV-V стст. шляхам асіміляцыі культуры штрыхаванай керамікі прышэльцамі з захаду - носьбітамі культуры шурпатай керамікі.8 (ст.62)

Этнічная прыналежнасць банцараўскай, тушамлінскай і калочынскай культур застаецца канчаткова не высветленным. Прысутнасць як балцкіх так і славянскіх помнікаў у межах культур дае падставу адным даследчыкам лічаць іх балцкімі, другім - славянскімі. Існуе таксама версія аб першапачатковай прыналежнасці ўсіх трох культур да балтаў, якія ў ходзе маруднага перасялення славянскіх плямёнаў пераймалі славянскія традыцыі і часткова асіміліраваліся находнікамі. У выніку чаго "мясцовыя культуры набылі заўважны двуэтнічны характар з перавагай балцкіх элементаў у банцараўскай і тушамлінскай культурах і выразным славянскім уплывам у культуры калочынскай".^{3
(ст.36)}

Візантыйскія пісьмовыя крыніцы сведчаць, што ў славян на пачатку іх рассялення яшчэ захоўваўся радавы лад жыцця і што ў іх існавала рабства і гандаль рабамі.^{1 (ст.132)} На чале роду стаяў старэйшына - самы стары і паважаны прадстаўнік роду.^{1 (ст.135)}

Што да прыладдзе банцараўскай культуры, то паміж навукоўцамі няма адзінага меркавання. Адны лічаць яе балцкай, іншыя - славянскай. Адбываецца гэта ад таго, што пры раскопках у матэрыяльнай культуры выяўляюцца прыкметы культуры і славянскай, і балцкай.

Прыхільнікам першай гіпотэзы з'яўляецца расійскі археолаг В.Седов. Ён стварыў тэорыю субстратного паходжанні беларусаў. Пад балцкім субстратам (ад лацінскага тэрміна - аснова, падшэўка) разумеецца этнакультурнае насельніцтва балцкага этнаса, які аказаў уплыў на фармаванне беларускай народнасці. Прыхільнікі гэтай тэорыі сцвярджаюць, што ў выніку славянізацыі балцкага насельніцтва, змешванні з ім славянскага, адбылося аддзяленне часткі ўсходне -славянскай народнасці, што прывяло да станаўлення беларускай мовы і народнасці.

Іншыя даследнікі сцвярджаюць, што рассяліўшыся на тэрыторыях, якія раней займалі балцкія плямёны, славяне часткова адціснулі іх, часткова знішчылі. І толькі невялікія астраўкі балтаў, якія верагодна падпарадкаваліся славянам, захаваліся ў Падзвінні, Верхнім Падняпроўі. Але за балтамі засталіся правабярэжжа сярэдняга Панёмання і некаторыя часткі тэрыторыі паміж Нёманам і Прыпяццю. Няма выразнага агульнапрызнанага меркавання ў даследнікаў і па пытаннях фармавання племянных звязаў, якія складалі аснову беларускага, рускага і ўкраінскага этнасаў. Адны мяркуюць, што ў выніку інтэнсіўнага засваення славянамі тэрыторыі Беларусі, дзе раней жылі балты, у VIII - IX стст. склаліся этнічна блізкія паміж сабой племянныя звязы: крывічы, дрыгавічы, радзімічы, часткова валыняне. На іх аснове ўтварыўся старабеларускі этнас. У яго фармаванні прынялі ўдзел яцвягі і некаторыя іншыя балцкія плямёны.

Продкі ўсходніх славян, якія рассяліліся ў прыпяцкім Палессі, асімілявалі балцкія плямёны. У выніку на тэрыторыі, якую займалі прыдняпроўскія балты, паўсталі ўсходнеславянскія плямёны дрыгавічы, крывічы, радзімічы - продкі сучасных беларусаў. На тэрыторыі, дзе раней жылі іранскія плямёны, рассяліліся паляне, дрэўляне, паўночнікі, валыняне - продкі сучасных украінцаў. Асіміляцыя фінаўгорскіх плямёнаў прывяла да ўзнікнення наўгародскіх славян, вяцічаў, часткова верхняволжскіх крывічаў - продкаў сучасных рускіх.

1-я хваля рассялення славян
2-я пал. VI - сяр. VII стст. - 1-я хваля рассялення славян на тэрыторыі Беларусі

У VI ст. на прасторах Усходняй Еўропы заступілі авары, якія ў сярэдзіне VI ст. перасяліліся на сярэдні Дунай, адкуль яны падпарадкавалі частку балгараў і славян, якіх выкарыстоўвалі ў сваіх войнах з Візантыяй. У гэты час тэрыторыя рассялення славян працягвала павялічвацца "дзякуючы наяўнасці вялікіх незаселеных абшараў у Цэнтральнай Еўропе, адкуль папярэдняе германскае насельніцтва перасялілася ў барбарскія каралеўствы на тэрыторыі былой Заходняй Рымскай Імперыі".^{4
(ст.37)} У заходнім напрамку славяне мігравалі да Віслы і Эльбы.^a Вядома нават, што ў 623 г. на заходняй перыферыі Аварскага каганата была створана протадзяржава, якой амаль адзінымі насельнікамі былі славяне.^{4 (ст.37)} Частка славян рушыла на ўсход і дайшла да вярхоўяў Дняпра, а пасля да Дона, Акі і Ладажскага возера.^{1 (ст.132)}

Пальчатыя фібулы (зашпількі) з гарадзішча Нікадзімава (Горацкі р-н). V-VIII стст. (Абласны краязнаўчы музей. Магілёў)
Фота з сайту memorial.iatp.by

Пранікненне на землі ўсходніх балтаў на тэрыторыі Беларусі адбывалася з розных напрамкаў, з якіх найважнейшы быў паўднёвы. Найстаражытнейшыя бясспрэчныя славянскія помнікі на беларускіх землях былі знойдзены на поўдзень ад Прыпяці і належалі да пражскай культуры. У цэнтры, на ўсходзе і поўначы Беларусі славяне прынялі ўдзел у фарміраванні і развіцці банцараўскай, тушамлінскай і калочынскай культур. Адбывалася пранікненне славян і ў беларускае Пабужжа. Працэс рассялення славян на поўначы Беларусі быў звязаны з культурай доўгіх курганоў у Беларускім Падзвінні. Перасяленне славян ў глыб заселяных балтамі земляў на першым этапе насіла збольшага мірны характар.^{3
(ст.37-39)}

Беларускае Панямонне засталася незакранутым на гэтым этапе славянскай міграцыі. Левабярэжжа Нёмана засялялі балцкія плямёны культуры каменных курганаў, а на правабярэжжа і ў верхнім цячэнні Віліі была распаўсюджана культура ўсходнелітоўскіх курганаў.^{3 (ст.37-38)}

Паступова ў славян адбываўся працэс разлажэння радавых адносін. Паводле візантыйскіх пісьмовых крыніц у славян у VI - VII стст. вызначаліся тры сацыяльныя групы. Першая - група свабодных і раўнапраўных абшчыннікаў, якія складалі выключную большасць родаплемянных славянскіх аб'яднанняў. Другая - рабы, і трэцяя - кіруючая вярхушка - племянная славянская знаць. Існавалі як малыя сем'і, так і вялікія - патраніміі.^{1
(ст.133)}

2-я хваля рассялення славян
Кан. VII - пач. IX стст. - 2-я хваля рассялення славян на тэрыторыі Беларусі

Працяг вялікіх перасяленняў ва Усходняй і Цэнтральнай Еўропе, патрэба у асваенні новых тэрыторый а таксама ваенная дзейнасць авараў, далі ў канцы VII ст. новы штуршок перасяленню славян у глыбіню балцкіх земляў. Славянская міграцыя на Беларускія землі адбывалася па ранейшых напрамках. У перасяленні брала ўдзел насельніцтва лука-ракавецкай культуры, якая ў VIII ст. змяніла пражскую. Рухаючыся з поўдня на поўнач уверх па цячэнні Беразіны і правабярэжжы Дняпра, а таксама перайшоўшы Прыпяць, прадстаўнікі культуры пачалі засяляць яе левабярэжжа. У левабярэжжы Дняпра ўздоўж басеіна Сажа рухаліся на поўнач прадстаўнікі яшчэ адной славянскай культуры - раменскай.^{3
(ст.39-40)}

У параўнанні з папярэдняй хваляй перасяленняў, у гэты перыяд рух славян на балцкія землі адбываўся з частымі ўзброеннымі сутыкненнямі з-за ворнай зямлі і матэрыяльных каштоўнасцяў. Найбольшы націск славян прыйшоўся на басеін Дняпра, дзе жылі плямёны падняпроўскіх калочынскай і тушамлінскай культур, гарадзішчы якіх, паводле археалагічных дадзеных, загінулі ў полымі ў выніку нападаў чужынцаў, якімі не заўсёды былі славяне. Знаходкі наканечнікаў аварскіх стрэл сведчаць аб актыўным удзеле авараў у выцясненні або падпарадкаванні балцкіх культур. Перасяленне на тэрыторыі занятыя банцараўскімі плямёнамі мела больш мірны характар, хоць таксама не абыходзілася без сутычак. Між тым канфлікты на беларускіх землях у час перасялення славян мелі міжабшчнны, а не этнічны характар, гэта значыць яны узнікалі не паміж славянамі і балтамі, а паміж абшчынамі, незалежна ад іх этнічнай належнасці.^{3
(ст.39-42)}

Захоп новых зямель выклікаў змены ў сацыяльнай структуры славянскіх плямён, што праявілася ў першую чаргу ў памнажэнні багацця ваенна-племянной вярхушкі. У выніку маёмасна-сацыяльнага расслаення фарміруяцца асобная палітычная арганізацыя, органамі кіравання якой з'яўляліся вярхоўны правадыр, савет старэйшын і народны сход, які складаўся з усіх свабодных мужчын, здольных насіць зброю. Такая форма арганізацыі грамадства і яго кіравання атрымала назву "ваеннай дэмакратыі", якая была характэрнай як для славян так і для балтаў і з'яўлялася формай пераходнага перыяду да классавага грамадства і да ўтварэння дзяржавы.^{1
(ст.134}

Утварэнне племянных саюзаў
VIII - X стст. - перыяд утварэння племянных аб'яднанняў на тэрыторыі Беларусі

Вынікам шматвякавога як мірнага, так і ваеннага ўзаемадзеяння паміж славянамі і балтамі, паступовага змешвання находнікаў з карэнным насельніцтвам стала утварэнне новых міжплемянных супольнасцяў. Сведчаннем балцка-славянскага сімбіёзу служыць спалучэнне ў адных помніках як балцкіх так і славянскіх рысаў.^{6 (ст.18)} Маючы славянамоўны характар, племянныя аб'яднанні арганічна спалучалі элементы духоўнай і матэрыяльнай культуры славян і балтаў.^{3 (ст.42)} У аснове гэтых аб'яднанняў ляжалі не столькі родаплемянныя, колькі тэратарыяльныя, эканамічныя і палітычныя сувязі. Адзінства мовы, культуры, грамадскай структуры і тэрыторыі дазваляе вызначыць племянныя саюзы як протанароднасці. Разам з тым яны з'яўляліся протадзяржавамі, альбо пачатковымі дзяржавамі, якія ў летапісе называюцца "княжаннямі".^{1
(ст.136)}

Раннясярэднявечныя пісьмовыя крыніцы з ліку ўсходнеславянскіх плямёнаў, якія жылі на тэрыторыі Беларусі, называюць дрыгавічаў, крывічаў і радзімічаў, якія пры агульным усходнеславянскім абліччы мелі шэраг спецэфічных рысаў, з якіх праз тысячагоддзе найбольш паказальнымі з'яўляліся адрозненні ў жаночых упрыгожваннях і пахавальным абрадзе.^{6 (ст.18)}

Крывічы займалі значныя абшары Усходняй Еўропы і жылі ў вярхоўях Дняпра, Заходняй Дзвіны, Волгі і на поўдні Чудскага Возера. У канцы I тыс. гэта вялізнае аб'яднанне распалася на групы - полацкую, смаленскую і пскоўскую.^{1
(ст.138)} Дрыгавічы засялялі землі ад Прыпяці да лініі Заслаўе - Лагойск - Барысаў. На ўсходзе яны былі абмежаваныя дняпром, а на захадзе - Выганаўскімі балотамі. На поўначы Беларускага Палесся дрыгавічы перанялі ўсю культуру балцкага насельніцтва. Радзімічы займалі басейн Сожа да левага берага Дняпра.^{6 (ст.19)}

Каланізацыя Панямоння была распачата з X ст. Разам з плямёнамі крывічаў і дрыгавічаў туды памкнуліся валыняне і драўляне. Аднак асіміляцыя балтаў у Панямонні ішла вельмі марудна, і гэты рэгіён заставаўся змешанай балта-славянскай зонай яшчэ праз некалькі стагоддзяў.^{6
(ст.19)}

Літаратура

В. Вяргей, І. Ганецкая, М. Гурын. Гісторыя Беларусі (у шасці тамах) Першы том. Мінск, ВП "Экаперспектыва", 2000.
Археалогія і нумізматыка Беларусі. Энцыклапедыя. Мінск: "Беларуская энцыклапедыя" імя Патруся Броўкі, 1993.
Чарняўскі М. М. Ілюстраваная гісторыя старадаўняй Беларусі: Першабытны перыяд. Мінск: Выд. цэнтр БДУ, 2003.
Дзяржаўны музей БССР. Альбом. Мінск: "Беларусь", 1986.
Генадзь Сагановіч. Нарысы гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя. Мінск: "Энцыклапедыкс", 2001.
Гісторыі Беларусі ў кантэксце сусветных цывілізацый. Вучэбны дапаможнік. У дзвюх частках. Частка 1. Мінск: "БДПУ ім. М. Танка", 2007.
Вялікі гістарычны атлас Беларусі (у 3-х тамах). Том 1. Мінск, "Белкараграфія", 2009.
Я.К. Новік, І.Л. Качалаў, Н.Я. Новік. Гісторыя Беларусі. Ад старажытных часоў - па 2008 г. Мінск: "Вышэйшая школа", 2009.
Ю. Бохан, Г. Галенчанка, В. Голубеў і інш. Гісторыя Беларусі (у шасці тамах) Другі том. Мінск, "Современная школа", "Экоперспектива", 2008.
Ягор Новікаў. Ваенная гісторыя беларускіх земляў да канца XII стагоддзя (том 1). Мінск: выд. "І. П. Логвінаў", 2007.

Матэр'ялы ў Інтэрнэце

Originally published at: http://spadczyna.com/b_his_1.htm